Η Ιστορία του Θεόφιλου Καΐρη και η Πολιτιστική Κληρονομιά του
Στο Μάιο του 1912, η Άνδρος ζει μια επική στιγμή με την προγραμματισμένη τελετή για τα «αποκαλυπτήρια» της προτομής του Θεόφιλου Καΐρη. Ωστόσο, η Ιερά Σύνοδος ασκεί πιέσεις προς το κράτος να ματαίωσει την εκδήλωση και να αποσύρει τον αποστολισμένο «μαρμαρένιο άνθρωπο». Ανάμεσα στις εφημερίδες της Αθήνας, οι νεαροί διανοούμενοι της εποχής, συμπεριλαμβανομένων των Ζαχ. Παπαντωνίου, Παύλου Νιρβάνας και Γ. Λύχνου, δημοσιεύουν ακραιφνώς άρθρα υπέρ της προστασίας του «αθώου μαρμάρου». Σε αυτό το κλίμα, ο Κωστής Παλαμάς, ο οποίος είχε πρόσφατα υποστεί διώξεις λόγω της υποστήριξής του στον δημοτικισμό, συνθέτει το ποίημα «Στον Θεόφιλο Καΐρη» ως εγκώμιο στον «αιρεσιάρχη» φιλόσοφο, ο οποίος επισύρει την αντίθεση της Πολιτείας.
Ο Θεόφιλος Καΐρης, λόγιος, ιερέας και αγωνιστής του 1821, είναι μια από τις πιο εμβληματικές φιγούρες του 19ου αιώνα στην ελληνική ιστορία. Ιδρυτής του Ορφανοτροφείου της Άνδρου και δάσκαλος, μετατράπηκε σε αιρετικό και κληρικό κατάδικος, ενώ υπήρξε και φυλακισμένος. Οι φιλοσοφικές του απόψεις, βαθιά ριζωμένες στον Διαφωτισμό, καθώς και η ντεϊστική του σκέψη, αποτυπώνονται στο συγγραφικό του έργο, κάνοντάς τον γνήσιο εκφραστή της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας στοχασμού. Για τις αιρετικές του ιδέες, ο Καΐρης υπήρξε θύμα των διωγμών του κατεστημένου της εποχής, υποβλήθηκε σε περιορισμούς (1839-1841), απελάθηκε και, όταν επέστρεψε στην Ελλάδα (1843), καταδικάστηκε το 1852 και φυλακίστηκε μέχρι τον θάνατό του το 1853. Οκτώ ημέρες μετά την εκδημία του, ο Άρειος Πάγος τον αθώωσε με βούλευμά του. Η δράση του Καΐρη συνεχίζει να εμπνέει σύγχρονους στοχαστές, επανακαθορίζοντας τις σχέσεις Εκκλησίας, Παιδείας και Κοινωνίας.
Το Βιβλίο «Αθώα Μάρμαρα» και οι Ιδέες της Ελευθεροφροσύνης
Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου, αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, παρουσιάζει στο νέο του βιβλίο με τίτλο «Αθώα Μάρμαρα» τις ιδέες της ελευθεροφροσύνης, πραγματοποιώντας ποικίλες αναδρομές στη δίωξη του Θεόφιλου Καΐρη. Η γραφή του φωτίζει την πορεία των αιρετικών και των «μαλλιαρών» διανοούμενων, που αναδεικνύουν την κομβική στήριξη της εκκοσμίκευσης και το ήθος της παρρησίας στην κοινωνία των προγενέστερων εποχών.
Με αφετηρία τη διένεξη σχετικά με την ανέγερση της προτομής του Καΐρη, ο Γιάννης Παπαθεοδώρου επισημαίνει τη σχετικότητα των ιστορικών γεγονότων και ρευμάτων ιδεών που διαμόρφωσαν την μετακαρτέα σκέψη. Στο βιβλίο του, σχολιάζει δύο χρονογραφήματα του Ζαχαρία Παπαντωνίου στην εφημερίδα Εμπρός και το χρονογράφημα του Παύλου Νιβάνα για την καταδίωξη του «αθώου μαρμάρου». Επιπλέον, περιλαμβάνει ένα άρθρο του Γ. Λύχνου στο Νουμά, δημιουργώντας μια γραμμή ιστορικών και λογοτεχνικών εκθέσεων που συνδέουν τα γεγονότα του 1912 με το απαραίτητο παρελθόν του 19ου αιώνα.
Η Πολιτική και Θρησκευτική Συνιστώσα στην Διώξη του Καΐρη
Σύμφωνα με τον κ. Παπαθεοδώρου, τα κείμενα που περιλαμβάνονται στο βιβλίο αναδεικνύουν τρία αλληλένδετα επίπεδα που διεκδικούν την ερμηνεία των διωγμών του Καΐρη και των ιδεών του: το εθνικό, το πολιτικό και το θρησκευτικό. Αυτά τα επίπεδα αποκαλύπτουν και τις διαστάσεις της εκκοσμίκευσης καθώς και τους νεοτερικούς προβληματισμούς σχετικά με τη σχέση του κράτους και της Εκκλησίας. Γι’ αυτό η προτομή του Θεόφιλου Καΐρη, όπως και η ιστορία της, λειτουργεί όχι μόνο ως σύμβολο της προσωπικής του αγώνα, αλλά και ως προτροπή προς την κοινωνία να αναζητήσει την αλήθεια και να προοδεύσει.
Στο υπό συζήτηση βιβλίο, η προτομή αυτή με την «αθώα» της εικόνα καλεί σε δράση και σκέψη, καθώς συνδέει την πολιτιστική κληρονομιά του με τον αγώνα για την ελευθερία και την ανεξαρτησία της σκέψης. Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου παρακολουθεί επίσης τις κινητοποιήσεις που προήλθαν από τη γενιά του 1880, μαζί με τους αγώνες της λογιοσύνης για την «ασκλάβωτη σκέψη». Εν κατακλείδι, το έργο του Καΐρη πρωτοστατεί στον διάλογο για τη σύγχρονη ελληνική ταυτότητα και κοινωνία, προτού καν ξεκινήσει ο 20ός αιώνας.
Πληροφορίες:
Τίτλος: Αθώα μάρμαρα – Μια διαμάχη για την προτομή του Θεόφιλου Καΐρη (1912)
Συγγραφέας: Γιάννης Παπαθεοδώρου, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών.
Εκδόσεις: Αμολγός (2025)
